ماه صفر، دومین ماه قمری در تقویم اسلامی، ماهی است که در آن به توبه، طهارت و انجام اعمال صالح توصیه شده است. با این حال، بسیاری با شنیدن نام این ماه، به دلیل ریشههای فرهنگی، مذهبی و تاریخی، به یاد نحوست و شومی آن میافتند و عباراتی مانند «صفر شوم است، بهتر است سفر نکنیم» یا «ماه صفر نحس است، معامله نکنیم» را به زبان میآورند.
اما پرسش اینجاست: چرا ماه صفر بهعنوان ماهی نحس شناخته شده است؟ آیا این باور ریشه در تعالیم دینی دارد یا صرفاً یک سنت فرهنگی است؟ در این مقاله به بررسی کامل دلایل تاریخی، مذهبی و فرهنگی این باور میپردازیم.
در فرهنگ اسلامی، «سعد» بهمعنای خیر و برکت و «نحس» بهمعنای شر و بدیمنی است. در آیاتی از قرآن کریم، مانند آیه ۱۹ سوره قمر، به «یوم نحس مستمر» اشاره شده که توصیفگر روزهایی است که عذاب الهی بر اقوام گناهکار نازل شد. این آیه نشان میدهد که مفهوم نحوست در متون دینی وجود دارد؛ اما آیا این معنا به کل یک ماه مانند صفر نیز تعمیم داده میشود؟ برای پاسخ به این پرسش، باید به روایات و تفاسیر دینی مراجعه کرد.
به گزارش گسترش نیوز، از دیدگاه دینی و عقلی، زمان بهخودی خود نه نحس است و نه سعد؛ بلکه رویدادهایی که در آن اتفاق میافتد، ممکن است آن را نحس یا مبارک جلوه دهند. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان تأکید میکند که نحوست یا سعادت ایام، به حوادثی بستگی دارد که در آنها رخ دادهاند. برای مثال، روز عاشورا بهدلیل شهادت امام حسین (ع) غمانگیز است؛ اما این غم به ذات آن روز بازنمیگردد، بلکه به واقعهای است که در آن رخ داده است. در مورد ماه صفر نیز، مجموعهای از حوادث تلخ موجب شدهاند که این ماه در فرهنگ عمومی بهعنوان ماهی شوم شناخته شود.
در فرهنگهای مختلف، برخی از روزها یا ماهها بهدلیل اتفاقات خاص، نحس شمرده میشوند. در میان مسلمانان، بهویژه شیعیان، ماه صفر بهدلیل حوادث و مصیبتهایی که در آن رخ داده است، ماهی نحس تلقی میشود. این باور در طول قرنها از طریق روایات شفاهی، داستانها و آیینهای مذهبی تقویت شده و به بخشی از فرهنگ عمومی تبدیل شده است.
ماه صفر بهدلیل وقوع چندین رویداد غمانگیز، در میان مسلمانان، بهویژه شیعیان، ماهی شوم شناخته میشود. از جمله مهمترین این رویدادها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
رحلت پیامبر اکرم (ص): در ۲۸ صفر سال ۱۱ هجری، پیامبر اسلام (ص) از دنیا رفتند. این حادثه، ضایعهای عظیم برای امت اسلامی بود و تأثیر عمیقی بر جامعه مسلمانان گذاشت.
شهادت امام حسن مجتبی (ع): در ۷ یا ۲۸ صفر، امام حسن (ع) بر اثر مسمومیت به شهادت رسیدند.
شهادت امام رضا (ع): شهادت امام هشتم شیعیان در ۳۰ صفر به دست مأمون عباسی در توس نیز از دیگر وقایع مهم این ماه است.
ورود کاروان اسرای کربلا به شام: در اول صفر، کاروان اهلبیت (ع) وارد شام شد. این ورود با تحقیر، توهین و رنج فراوان همراه بود.
آغاز جنگ صفین: این جنگ بین امام علی (ع) و معاویه در ماه صفر آغاز شد و تأثیرات منفی زیادی بر امت اسلامی بر جای گذاشت.
وفات حضرت زینب (س): برخی منابع تاریخی نیز به بیماری یا وفات حضرت زینب (س) در این ماه اشاره کردهاند، هرچند تاریخ دقیق آن مورد اختلاف است.
حضرت علی (ع) در روایتی فرمودهاند: «با رحلت پیامبر اکرم (ص)، چیزی قطع شد که با فوت هیچکس دیگر قطع نشد.» قطع ارتباط مستقیم با وحی الهی، یکی از بزرگترین مصیبتها در تاریخ اسلام است و موجب شد که ماه صفر در نگاه بسیاری از مسلمانان، بهویژه شیعیان، به ماهی غمانگیز و نحس تعبیر شود. شیعیان به دلیل اعتقاد به نقش محوری پیامبر و اهلبیت (ع) در هدایت امت، این ماه را با تأثر و اندوه خاصی به یاد میآورند.
در تقویم اسلامی، چهار ماه حرام (ذیالقعده، ذیالحجه، محرم و رجب) وجود دارد که در آنها جنگ و خونریزی ممنوع بوده است. ماه صفر که بلافاصله پس از محرم آغاز میشود، در دوران پیش از اسلام (جاهلیت) اغلب زمانی برای ازسرگیری جنگها و درگیریها بین قبایل عرب بود. این سابقه تاریخی باعث شد که ماه صفر در ذهنیت عمومی بهعنوان ماهی پُر از نزاع، خونریزی و تلخی باقی بماند. این باور در برخی فرهنگهای اسلامی، حتی پس از ظهور اسلام نیز باقی ماند و تقویت شد.
به گزارش گسترش نیوز، در دوران جاهلیت، برخی از ماهها به دلایل طبیعی یا اجتماعی بهعنوان ایام شوم شناخته میشدند. ماه صفر نیز بهدلیل قرار گرفتن پس از ماههای حرام و آغاز دوباره جنگها، در باور عمومی جاهلان بهعنوان ماهی نامبارک تلقی میشد. با ظهور اسلام، این باورها تا حدی اصلاح شد، اما در برخی جوامع همچنان بهصورت ریشهدار باقی مانده است و در قالب رسوم و ذهنیت عامه منتقل شده است.
بسیاری از علما بر این باورند که هیچ روایت معتبر و مستقیمی در منابع اصلی اسلامی مبنی بر نحس بودن کل ماه صفر وجود ندارد. برای مثال، محمد متقیزاده معتقد است که باور به نحوست این ماه بیشتر ریشه در فرهنگ عامه، روایات شفاهی و وقایع تاریخی دارد تا در آموزههای مستقیم دینی.
شیخ عباس قمی در کتاب ارزشمند مفاتیحالجنان، با اشاره به رحلت پیامبر اکرم (ص) و قرار گرفتن ماه صفر پس از ماههای حرام، آن را ماهی اندوهبار میداند. او برای رفع نحوست احتمالی این ماه، انجام اعمالی مانند صدقه دادن، خواندن دعاهای خاص و انجام کارهای نیک را توصیه میکند.
همانطور که پیشتر اشاره شد، علامه طباطبایی در تفسیر المیزان تأکید دارد که از دیدگاه عقل، زمان نمیتواند ذاتاً نحس یا مبارک باشد، اما حوادثی که در آن رخ میدهد، ممکن است چنین تصوری ایجاد کند. آیتالله مکارم شیرازی نیز معتقدند که تأثیر ایام تنها با اراده الهی محقق میشود و نباید زمان را دارای تأثیر مستقل دانست.
آیتالله سیستانی احتمال نحس بودن برخی ایام را کاملاً رد نمیکنند، اما بر این نکته تأکید دارند که با توسل به دعا، صدقه و توکل بر خدا میتوان از هر گونه بلا در امان ماند. آیتالله بهجت نیز دعاهای مأثوره، صدقه دادن و انجام اعمال خیر را توصیهای مؤثر برای رفع گرفتاریها در ماه صفر میدانند.
شهید مرتضی مطهری در آثار خود به موضوع خرافات پرداخته و تأکید میکند که ایام، ذاتاً نحس یا مبارک نیستند، بلکه این حوادث و اتفاقاتاند که آنها را معنا میبخشند. او معتقد است که افراط در باور به نحوست ایام میتواند جامعه را به سمت خرافه سوق دهد و از پویایی و پیشرفت باز دارد.
صدقه یکی از مهمترین اعمال توصیهشده در ماه صفر است. پیامبر اکرم (ص) فرمودهاند: «صدقه، بلا را دفع میکند و عمر را طولانی میکند.» در ماه صفر، صدقه دادن به نیت دفع بلا و ایجاد برکت توصیه شده است. این صدقه میتواند به صورت مالی و معنوی، کمک به نیازمندان، یا حتی انجام کارهای خیر مانند آموزش و نشر معارف دینی باشد.
دعای زیر که در مفاتیحالجنان آمده، برای رفع نحوست ماه صفر توصیه شده است:
یا شَدیدَ الْقُوى وَ یا شَدیدَ الْمِحالِ یا عَزیزُ یا عَزیزُ یا عَزیزُ ذَلَّتْ بِعَظَمَتِکَ جَمیعُ خَلْقِکَ فَاکْفِنی شَرَّ خَلْقِکَ یا مُحْسِنُ یا مُجْمِلُ یا مُنْعِمُ یا مُفْضِلُ یا لا اِلهَ اِلاّ اَنْتَ سُبْحانَکَ اِنّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمینَ فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَنَجَّیناهُ مِنَ الْغَمِّ وَکَذلِکَ نُنْجی الْمُؤْمِنینَ وَصَلَّى اللَّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیبینَ الطَّاهِرینَ
توصیه شده که این دعا هر روز ۱۰ مرتبه خوانده شود. این دعا به دلیل تأکید بر توحید و طلب محافظت از خداوند، از نظر معنوی بسیار ارزشمند است.
سید بن طاووس نقل کرده که در روز سوم ماه صفر، دو رکعت نماز بخوانید:
امام جعفر صادق (ع) فرمودهاند که خواندن سوره واقعه در هر شب، بهویژه در ماه صفر، باعث افزایش رزق و برکت، دفع فقر، و نزدیکی به خداوند میشود. این سوره به دلیل تأکید بر قدرت و رحمت الهی، اثرات معنوی عمیقی دارد.
خواندن زیارت عاشورا و زیارت اربعین در ماه صفر، بهویژه در روز اربعین حسینی (20 صفر)، از اعمال بسیار سفارششده است. این زیارات به دلیل ارتباط عمیق با واقعه کربلا، باعث تقویت ایمان و رفع مشکلات معنوی میشوند.
باور به نحوست ماه صفر میتواند تأثیرات روانشناختی منفی بر زندگی فردی و اجتماعی داشته باشد. ترس از انجام کارهای مهم مانند ازدواج، سفر یا آغاز یک کسبوکار در این ماه ممکن است منجر به رکود یا فرصتسوزی شود. روانشناسان معتقدند این نوع باورها میتواند با ایجاد تلقین منفی، اعتمادبهنفس فرد را کاهش دهد و مانعی برای رشد شخصی و اجتماعی شود.
آموزش صحیح و آگاهیبخشی درباره ریشههای دینی، تاریخی و فرهنگی باور به نحوست، میتواند نقش مؤثری در کاهش خرافات ایفا کند. برای نمونه، توضیح اینکه ماه صفر بهخودی خود نحس نیست و این تصور صرفاً بهدلیل برخی حوادث تاریخی شکل گرفته، میتواند نگرش عمومی را تغییر دهد. رسانهها، مساجد و مراکز آموزشی میتوانند در این مسیر نقش کلیدی ایفا کنند.
در حالی که احترام به سنتها و مناسبتهای مذهبی مهم است، باید از افراط و خرافهگرایی پرهیز کرد. علما توصیه میکنند که بهجای پرهیز از فعالیتهای روزمره، با انجام اعمال خیر، دعا و توکل به خداوند، میتوان از هرگونه اثر منفی احتمالی جلوگیری کرد.
روایتهای متعددی از افرادی وجود دارد که با انجام اعمال نیک در ماه صفر، از بلاها و مشکلات در امان ماندهاند. برای مثال، فردی در شهر قم نقل کرده که با صدقه دادن روزانه در ماه صفر، از یک بیماری خطرناک شفا یافته است. این داستانها نشان میدهند که توکل به خدا و انجام خیر میتواند تأثیر مثبت روانی و معنوی فراوانی داشته باشد.
در میان شیعیان، ماه صفر بهدلیل مصیبتهای اهلبیت (ع) از جایگاه ویژهای برخوردار است و مراسم عزاداری، زیارت و اعمال نیک در این ماه بسیار رایج است. در میان اهل سنت نیز، گرچه باور به نحوست این ماه کمتر دیده میشود، اما رحلت پیامبر اکرم (ص) بهعنوان واقعهای مهم گرامی داشته میشود. در سایر فرهنگها نیز روزها یا اعداد خاصی بهعنوان نحس شناخته میشوند؛ مانند عدد ۱۳ یا جمعه سیزدهم در فرهنگ غربی. این مسئله نشان میدهد که باور به نحوست ایام، پدیدهای جهانی با جلوههای فرهنگی گوناگون است.
در میان اهل سنت، باور به نحوست ماه صفر کمتر رایج است، اما رحلت پیامبر اکرم (ص) به عنوان یک واقعه مهم مورد توجه قرار میگیرد. برخی از اهل سنت نیز در این ماه به دعا و خیرات میپردازند.
در برخی فرهنگهای غیراسلامی نیز ماهها یا روزهایی به عنوان شوم شناخته میشوند. برای مثال، در فرهنگ غربی، عدد ۱۳ یا روز جمعه سیزدهم به عنوان روزی نحس تلقی میشود.و این نشان دهنده این است که باور به نحوست ایام یک پدیده جهانی است که در فرهنگهای مختلف به شکلهای متفاوتی بروز مییابد.
در نهایت، ماه صفر بهدلیل حوادث تاریخی تلخی چون رحلت پیامبر اکرم (ص)، شهادت امام حسن (ع)، امام رضا (ع)، و ورود کاروان اهلبیت (ع) به شام، در فرهنگ عمومی بهعنوان ماهی نحس شناخته شده است. با این حال، از دیدگاه دینی و عقلی، زمان ذاتاً نحس نیست و این حوادثاند که چنین باوری را شکل دادهاند. علما توصیه میکنند که با صدقه، دعا، زیارت، قرائت قرآن و انجام اعمال خیر، میتوان از بلایای احتمالی جلوگیری کرد و این ماه را به فرصتی برای تقویت ایمان و نزدیکی به خداوند تبدیل نمود.
علما توصیه میکنند که با صدقه دادن، خواندن دعاهای مخصوص، و انجام اعمال خیر مانند زیارت و قرائت قرآن، میتوان از بلایای احتمالی در امان ماند. ماه صفر فرصتی است برای تأمل در مصیبتهای اهلبیت (ع)، تقویت ایمان، و نزدیکی به خداوند از طریق اعمال خیر.
